Leksykon ADHD

A

ADHD

ADHD oznacza Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Diagnozę stawia się najczęściej w dzieciństwie jako zespół objawów z zakresu zaburzeń uwagi, nadmiernej impulsywności i nadruchliwości.

Rozróżnia się przy tym trzy grupy:

• Pawełek wiercipięta¹ (niem. Zappelphilipp) z przewagą nadpobudliwości i impulsywności,
• „śpiąca królewna” z zaburzeniami uwagi,
• typ mieszany: z zaburzeniami uwagi i nadpobudliwością. ADHD jest przyczyną osiągania gorszych wyników w szkole i pracy zawodowej, zaburzeń percepcji i funkcjonowania w różnych środowiskach społecznych.

ADD Zespół Zaburzeń Uwagi

Obejmuje jedynie deficyty z zakresu uwagi, stanowiąc szczególna formę ADHD.

Agresje

Często impulsywne zachowanie, przesadne reakcje u dzieci i młodzieży często są błędnie rozpoznawane jako agresja. Agresywne zachowania mogą się jednak rozwijać w wyniku ciągłych frustracji. Dzieci z ADHD czują, że nie potrafią dorównać osiągnięciom innych dzieci, są rzadko chwalone, za to często krytykowane.

Algorytmy postępowania

W Polsce nie opublikowano, jak dotąd, oficjalnych zaleceń dotyczących postępowania (rozpoznania i leczenia ADHD). Korzysta się najczęściej ze standardów amerykańskich lub brytyjskich. Tym niemniej, Narodowy Fundusz Zdrowia uzależnia refundacje leczenia ADHD pewnymi lekami (np. metylfenidatem) od faktu prowadzenia psychoterapii u dziecka².

Amfetamina

Amfetamina należy do grupy leków stymulujących i może być stosowana w leczeniu ADHD gdy metylfenidat nie pomaga³.

Atomoksetyna

Atomoksetyna to nowa substancja stosowana w terapii ADHD, nie należąca do grupy stymulantów⁴.

B

Brak apetytu

Brak apetytu jest częstym, ale nieszkodliwym działaniem niepożądanym przyjmowania stymulantów (leków psychostymulujących). Można to zredukować lub wyeliminować przez przyjmowanie środków w czasie posiłków lub po posiłkach.

Na górę

C

Choroba Parkinsona

Czasami w prasie pojawiają się ostrzeżenia przed chorobą Parkinsona jako odległym następstwem leczenia metylofenidatem. Jak dotąd jednak, mimo stosowania metylofenidatu przez dziesiątki lat, nie stwierdzono jeszcze żadnego przypadku zachorowania na chorobę Parkinsona.

Choroby towarzyszące

Oprócz ADHD rozpoznawane są często zaburzenia współistniejące (choroby towarzyszące), np. zaburzenia przystosowania społecznego, zaburzenia zachowania z agresją, tendencje depresyjne, zaburzenia lękowe i obsesyjno-kompulsyjne, trudności w nauce, specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych, zaburzenia mowy i języka czy tiki.

Częstotliwość

Szacuje się, że w Niemczech około 5 % dzieci, częściej chłopców niż dziewcząt w wieku od 6 do 18 lat cierpi na ADHD, co daje liczbę ok. 500.000 chorych⁵. U chłopców przeważa nadpobudliwość, a u dziewcząt deficyt uwagi. Zaledwie ok. 100.000 dzieci jest leczonych farmakologicznie. ADHD jest dziś częściej diagnozowane, gdyż obecnie obraz kliniczny choroby jest lepiej znany.

D

Deficyt uwagi

Zaburzenia uwagi są istotnym objawem w przypadku ADHD. Już w wieku przedszkolnym zauważa się czasem brak wytrwałości u dziecka podczas zabawy. W szkole, ze względu na niewielki zakres uwagi u dziecka, prace wymagające poświęcenia większej ilości czasu nie są wykonywane w ogóle lub są wykonywane źle.

Diagnoza

Wytyczne dotyczące diagnozy zostały opracowane przez zespół roboczy do spraw ADHD, złożony z lekarzy psychiatrów dziecięcych i młodzieżowych. By uzyskać dokładny obraz dzieci dotkniętych tą chorobą, przeprowadza się wywiad z rodzicami, nauczycielami i wychowawcami. Dziecko poddawane jest badaniu fizykalnemu oraz testom inteligencji, uwagi i wytrwałości. Należy również wykluczyć inne schorzenia. Czynnikiem utrudniającym jest duża liczba chorób towarzyszących.

Dobór dawki

Miareczkowanie

Dopamina

Dopamina jest neuroprzekaźnikiem, substancją przekazującą bodźce i impulsy pomiędzy komórkami nerwowymi w mózgu. U dzieci z ADHD przekaźnictwo w mózgu jest zaburzone z powodu niewystarczającej ilości dopaminy. Dlatego wciąż pojawiające się nowe bodźce i impulsy zaburzają uwagę i koncentrację. Metylofenidat zwiększa ilość dopaminy i tym samym poprawia przekaźnictwo, podobnie jak np. insulina pomaga pacjentowi choremu na cukrzycę.

Dorośli

ADHD jest chorobą nieuleczalną. Dlatego jej objawy w większym lub mniejszym natężeniu lub w zmienionej formie występują u wielu osób dotkniętych chorobą także w wieku dorosłym. Osoby te są zapominalskie, nie potrafią planować lub wykonywać zadań, ich relacje zawodowe i więzi społeczne są często zaburzone, osoby te cierpią z powodu lęków i depresji. Widoczne są skłonności do nadużywania alkoholu, narkotyków i skłonności przestępcze.

Kontynuacja terapii multimodalnej pozwala jednak większości osób dorosłych radzić sobie z życiem i odpowiednio wykorzystywać swoje zdolności.

Dyskalkulia

Dyskalkulia często stwierdzana jest u dzieci z ADHD w szkole, czasami w połączeniu z dysleksją i dysortografią.

Dysleksja i dysortografia

U dzieci z ADHD często występują też specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych, takie jak dysleksja i dysortografia lub dyskalkulia, najczęściej stwierdzane w szkole.

Działanie przedłużone leku

Działanie metylofenidatu rozpoczyna się po około 30 minutach i trwa ok. 4 godziny, po czym należy przyjąć kolejną dawkę leku. Nowa tabletka o przedłużonym działaniu, która uwalnia substancję czynną w dwóch etapach, działa przez około 8 godzin, czyli po zażyciu rano do ok. godz. 16.00. Inne preparaty o przedłużonym działaniu uwalniają substancję czynną w 3 etapach, a ich działanie ustępuje dopiero po 12 godzinach, czyli wieczorem. Nie można przy tym wykluczyć występowania braku apetytu i zaburzeń snu.

Działania niepożądane

Jako skutki uboczne metylofenidatu wymienia się przede wszystkim brak apetytu i zaburzenia snu, które można zmniejszyć lub wyeliminować przez zmianę dawkowania. Tiki mogą być wywoływane przez stymulanty, które mogą też powodować nasilenie istniejących tików. Najczęściej jednak znikają one po upływie 4 do 6 tygodni.

Dzieciństwo

Już u dzieci małych lub w wieku przedszkolnym można zaobserwować stały niepokój, częste zmiany wykonywanych czynności i brak wytrwałości, świadczące o występowaniu ADHD. W szkole objawy stają się często szczególnie widoczne. Dzieci dotknięte chorobą nie uznają żadnych zasad, przeszkadzają podczas lekcji, gorzej się uczą i mają słabe wyniki.

Dziedziczność

Czynniki genetyczne odgrywają istotną rolę w przypadku przyczyn ADHD. Badania rodzin wykazały, że w przypadku dzieci z ADHD często jedno z rodziców również cierpiało wskutek objawów tej choroby w dzieciństwie lub obecnie, jako osoba dorosła, nadal cierpi wskutek jej (zmienionych) objawów.

Na górę

E

Ergoterapia

Ergoterapia może być uzupełniającym sposobem leczenia u dzieci w wieku przedszkolnym z ADHD. Przy jej pomocy można wzmocnić wiarę w siebie i poprawić zaburzone zachowanie społeczne. Można również leczyć konkretne zaburzenia motoryki precyzyjnej (manualnej) i dużej (posturalnej), objawiające się np. brzydkim pismem czy niekontrolowanymi ruchami.

Na górę

F
G

Grupy samopomocowe

Grupy takie są dużą pomocą dla osób zainteresowanych i członków rodzin osób z ADHD, umożliwiając swobodną wymianę informacji i otwarte rozmowy o problemach⁶.

Na górę

H
I

Inteligencja

ADHD i inteligencja są od siebie niezależne, choroba może dotknąć zarówno osoby z niewielkimi uzdolnieniami jak i wybitnie zdolne. Pacjenci z ADHD często jednak nie potrafią wykorzystać wszystkich swoich zdolności, dlatego też w szkole i pracy zawodowej nie osiągają takich wyników, jakie mogliby osiągnąć.

Impulsywność

Spontaniczne, nagłe działanie chorego bez zastanowienia się i brania pod uwagę jego skutków, kluczowy objaw ADHD.

Na górę

J
K
L

Leczenie dietą

Artykuły spożywcze czy określone dodatki⁷ nie są przyczyną ADHD. W leczeniu ADHD pomocne może być jednak stosowanie diety zawierającej pokarmy rzadko powodujące alergie.

Lekarze pediatrzy

Lekarze pediatrzy są często pierwszymi osobami, do których zgłaszają się rodzice z dziećmi dotkniętymi chorobą. Zarówno diagnozą jak i leczeniem ADHD powinni zajmować się tylko wyspecjalizowani lekarze pediatrzy lub psychiatrzy dziecięcy i młodzieżowi. Stawiając diagnozę, w pierwszej kolejności opierają się na opisie zachowania dziecka przez rodziców, a także nauczycieli i opiekunów.

Leki

Według wytycznych w przypadku ADHD powinno się stosować w pierwszej kolejności stymulanty (leki psychostymulujące) , przy czym, jak wynika z międzynarodowych doświadczeń, metylofenidat jest środkiem pierwszego wyboru.

Na górę

M

Metylofenidat

Metylofenidat to substancja, która od dekad sprawdza się w leczeniu ADHD. Reguluje ona przekazywanie bodźców w mózgu i sprawia, że uwaga nie jest ciągle kierowana na nowe bodźce. Metylofenidat poprawia zdolność samokontroli i sterowania uczuciami. Dobre ustawienie farmakologiczne w ramach terapii multimodalnej może zmniejszyć lub zlikwidować objawy. O tym, czy w danym wypadku będą stosowane preparaty o krótkotrwałym działaniu (3-4 godziny), leki o przedłużonym działaniu (6-8 godzin), lub o przedłużonym uwalnianiu (do 12 godzin)⁸ trzeba zdecydować indywidualnie. Inne leki stosowane w przypadku ADHD to np. amfetamina lub atomoksetyna.

Miareczkowanie

Indywidualne ustawienie prawidłowej dawki leku nazywane jest miareczkowaniem. Terapia powinna zaczynać się od małej dawki, która w krótkich etapach powinna być zwiększana do osiągnięcia tolerowanej i wystarczająco skutecznej dawki. Obowiązuje przy tym zasada, by dawkę utrzymywać na możliwie jak najniższym poziomie. Dlatego preparaty bez przedłużonego działania lepiej nadają się do ustawienia dawki.

Młodzież

ADHD nie ogranicza się do dzieciństwa, jednak obraz choroby zmienia się (często w okresie dojrzewania). Młodzież z nie leczoną chorobą często przejawia brak jakichkolwiek zainteresowań i chęci, młodzi ludzie nie chcą się uczyć ani pracować, nie przestrzegają zasad, mają skłonności do wybuchów złości i używania wulgaryzmów. Często mają problem z alkoholem lub narkotykami i częściej powodują wypadki drogowe.

Na górę

N

Nadpobudliwość

Zwiększona potrzeba ruchu, ciągły niepokój ruchowy (zwłaszcza u małych dzieci) to częsty objaw ADHD.

Nałóg

Podczas stosowania metylofenidatu przez dziesiątki lat nie zauważono niczego, co wskazywałoby na uzależnienie. Za to u nie leczonych pacjentów z ADHD istnieje większa skłonność do wpadania w nałogi i do przestępczości. Liczne badania wykazały, że metylofenidat w znacznym stopniu zmniejsza to ryzyko.

Narkotyki

Badania wyraźnie wykazały, że młodzież z ADHD często ma problemy z alkoholem i narkotykami. U chorych dorosłych mogą towarzyszyć temu również tendencje przestępcze. Leczenie przy pomocy metylofenidatu w ramach terapii multimodalnej zapewnia ochronę przed ryzykiem nałogu (uzależnień).

Nauczyciele

Nauczyciele mogą dostarczyć decydujących informacji świadczących o występowaniu ADHD, gdyż w szkole, gdzie wymagana jest dyscyplina, nietypowe zachowania dzieci stają się bardzo szybko widoczne. Nauczyciele muszą posiadać wiedzę i świadomość problemów związanych z ADHD, gdyż dzięki swoim obserwacjom mogą również dostarczyć ważnych informacji o skuteczności terapii.

Neuroprzekaźniki

Neuroprzekaźniki przekazują bodźce i impulsy przez synapsę, miejsce, w którym łączą się dwie komórki nerwowe. W przypadku ADHD zaburzona jest przemiana dopaminy, ważnego neuroprzekaźnika.

Nieuważność

Deficyt uwagi

Na górę

O

Objawy

Głównymi objawami ADHD są: deficyt uwagi, nadpobudliwość i impulsywność. Dodatkowymi objawami mogą być zaburzenia percepcji i motoryki, brzydkie pismo, dysleksja i dysortografia lub dyskalkulia. ADHD często wiąże się z chorobami towarzyszącymi. Objawy i ich nasilenie w dzieciństwie często zmienia się u młodzieży i dorosłych.

Okres dojrzewania

W okresie dojrzewania u niektórych osób dotkniętych chorobą następuje zmniejszenie nadmiernej motoryki z niekontrolowanymi ruchami, osoby te uczą się radzić sobie ze swoimi ograniczeniami lub unikać sytuacji będących źródłem problemów. W tej trudnej fazie życia nie powinno się jednak zbyt szybko przerywać leczenia. Problem ten bowiem często istnieje również u dorosłych, z łagodniejszymi lub zmienionymi objawami.

Na górę

P

Padaczka (Epilepsja)

Napady padaczkowe są jednym z możliwych działań niepożądanych stosowania stymulantów (leków psychostymulujących), o ile skłonność do napadów istniała już wcześniej. U dzieci z padaczką i ADHD nie zaobserwowano jednak częstszych ataków mimo stosowania terapii stymulantami.

Poczucie własnej wartości

Odpowiednio wczesne podanie metylofenidatu w ramach terapii multimodalnej pomaga dzieciom i młodzieży zdobyć akceptację innych ludzi. Terapia wspiera integrację społeczną i poprawia poczucie własnej wartości. Dzieci leczone metylofenidatem w późniejszym okresie rzadziej zażywają narkotyki, zmniejsza się u nich także zagrożenie przestępczością.

Próba odstawienia leku

Dopiero po kilkumiesięcznej terapii ma sens podjęcie próby odstawienia leku na określony czas, np. na okres wakacji, w celu sprawdzenia możliwości rezygnacji z przyjmowania leku.

Przekaźnictwo w mózgu

Patrz: Dopamina

Przestępczość

Oprócz nadużywania alkoholu i narkotyków u ludzi z ADHD nie leczonych stymulantami stwierdzono też ponadprzeciętny wskaźnik przestępczości

Przyczyny

W przypadku ADHD istotną przyczyną (często dziedziczoną) jest błędne przetwarzanie informacji w mózgu spowodowane zaburzeniami budowy i przekaźnictwa w mózgu. Stale docierają nowe informacje i impulsy, które powodują deficyt uwagi oraz zakłócają funkcje motywacyjne, wyrównywanie afektów i dostęp do posiadanych zdolności.

Psychiatrzy dziecięcy i młodzieżowi

Psychiatrzy dziecięcy i młodzieżowi to specjaliści w zakresie schorzeń psychicznych występujących u dzieci. Zasady rozpoznawania i leczenia ADHD opierają się na długoletnich doświadczeniach oraz algorytmach, wypracowanych w badaniach międzynarodowych.

Psychostymulujące leki

Stymulanty

Na górę

Q
R

Rodzice

Czynnik genetyczny, dziedziczność, jest jedną z istotnych przyczyn ADHD u dziecka.

Niezbędnym elementem prawidłowej diagnozy jest z kolei szczegółowe opisanie zachowań dziecka przez rodziców. Leczeniu dziecka musi towarzyszyć też pomoc rodzicom w postaci fachowego poradnictwa.

Nieodpowiednie metody wychowawcze, takie jak np. za mało poświęcanej uwagi, brak zasad i niekonsekwencja, mogą bowiem wzmocnić objawy ADHD u dziecka.

Specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych Dzieci z ADHD często mają dodatkowe zaburzenia percepcji i motoryki. Poważnymi zaburzeniami są dysleksja i dysortografia oraz/lub dyskalkulia.

Na górę

S

Stymulanty

Pojęcie stymulantów odnosi się do działania tej grupy substancji u ludzi bez ADHD, u których działają one pobudzająco i stymulująco. U ludzi z ADHD leki te poprawiają one zdolność samokontroli. Stymulanty wpływają na substancje przekaźnikowe w mózgu, przede wszystkim na dopaminę.

Stymulanty są obecnie lekami pierwszego wyboru w terapii ADHD. W pierwszej kolejności stosuje się substancję o nazwie metylofenidat. Oprócz tego stosuje się też amfetaminę i inne substancje.

Szkoła

Wymagania stawiane w szkole sprawiają, że często dopiero tam następuje rozpoznanie ADHD u dzieci. Dzieci te cechuje niewielka wytrwałość, łatwo się dekoncentrują i często przeszkadzają w czasie lekcji. Trudności w nauce i słabe wyniki stają się zauważalne, podobnie jak dysleksja, dysortografia i/lub dyskalkulia.

Środki odurzające

Niektóre leki na ADHD uważane są za środki odurzające i podlegają specjalnym przepisom. W przypadku metylofenidatu (w Polsce) zapisuje się go na specjalnych drukach recept oraz nie można przepisać więcej leku niż ilość wystarczająca na jeden miesiąc leczenia⁹. Do zabrania środków odurzających za granicę, np. na urlop, potrzebne jest specjalne zaświadczenie wystawiane przez lekarza.

T

Terapia behawioralna

Terapia behawioralna jest metodą psychoterapeutyczną, która jest często stosowana w ramach terapii multimodalnej w przypadku ADHD. Celem tej terapii jest wyeliminowanie zachowań przeszkadzających innym oraz nauka strategii zwalczania objawów choroby.

Terapia multimodalna

Liczne międzynarodowe badania wykazały, że najlepsze efekty przynosi terapia multimodalna w połączeniu z doradztwem dla rodziców i nauczycieli, opieką nad rodzicami, terapią behawioralną i stosowaniem metylofenidatu.

Tiki

Mimowolne skurcze mięśni są czasem chorobą towarzyszącą ADHD i mogą być wywołane lub nasilać się pod wpływem stymulantów. Tiki często znikają po kilku tygodniach terapii.

Na górę

U

Urlop

Gdy leki będące środkami odurzającymi, zażywane przez dziecko, trzeba wziąć ze sobą za granicę na urlop, lekarz wystawia w tym celu specjalne zaświadczenie, by w razie ewentualnych kontroli na granicy nie było z tego powodu problemów.

Uzależnienie

Nałóg

Na górę

V
W

Współzachorowalność

Choroby towarzyszące

Na górę

Y
Z

Zaburzenia snu

Jeśli problemy z zasypianiem występują przed rozpoczęciem leczenia stymulantami, wówczas leczenie farmakologiczne może mieć na nie pozytywny wpływ. Natomiast jeśli wystąpią w czasie leczenia, może pomóc zmiana dawki popołudniowej lub wieczornej.

Zachowanie społeczne

Dzięki terapii multimodalnej dziecko może wykorzystywać swój potencjał, jest akceptowane i następuje jego integracja. W ten sposób wzrasta również zaburzone poczucie własnej wartości.

Zasady wychowania

Kontakt z dzieckiem ułatwiają jasne, proste zasady: dyscyplina i konsekwencja, pochwała za sukcesy, niewielkie kary za nieprzestrzeganie zasad. Rodzice nie powinni próbować być perfekcyjni, powinni też robić coś dla siebie. Pomocny może być specjalny trening dla rodziców.

Zawody

W zasadzie możliwe jest wykonywanie wszelkich zawodów, jakimi interesuje się młodzież i do których zdobyła wymagane wykształcenie. Wskazuje się, że dobrym wyborem są zawody rzemieślnicze, związane z kontaktami społecznymi, wymagające kreatywności, a także praca jako przedstawiciel handlowy lub w handlu. Mniej odpowiednia jest np. praca w administracji.

Zespół hiperkinetyczny

Wcześniejsze określenie na ADHD¹⁰